مسئولیت پذیری در کودکان

فریبا قلعه نوی- مشاور کودک و نوجوان

شاید بزرگ‌ترین دغدغه برخی والدین، درس خواندن باشد. گرچه اهمیت این موضوع یعنی موفقیت در تحصیل بر کسی پوشیده نیست اما باید بپذیریم که درس خواندن همه زندگی فرزندان نیست و آن‌ها باید بتوانند در هر دوره‌ای از زندگی و در مواجهه با هر موقعیت و بحرانی به‌خوبی از پس بحران‌ها و چالش‌های اساسی زندگی برآیند، اما برای این‌که فرزندانمان بتوانند به‌خوبی از پس مسئولیت‌های خود در زندگی برآیند باید از دوران کودکی حس مسئولیت‌پذیری را در آنان تقویت کرد.

واگذار کردن برخی از امور شخصی و حتی کارهای خانه به آن‌ها با توجه به میزان توانمندی‌هایشان ازجمله روش‌های مؤثر در آموزش و تقویت حس مسئولیت‌پذیری در کودکان است. در این صورت است که کودکان حس مشارکت و همکاری را تجربه می‌کنند و از این‌که می‌توانند مهارت‌هایشان را برای کمک به شما به‌کارگیرند، به خود می‌بالند و احساس مهم بودن می‌کنند.

مسئولیت پذیری چیست؟

 مسئولیت‌پذیری یعنی قابلیت پذیرش و به عهده گرفتن کاری که از کسی خواسته‌شده است، البته مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد. وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می‌کند و باید حتماً انجام بگیرد؛ اما وقتی از کسی خواسته می‌شود مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملاً مشخص شود موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می‌آورد.

نکته بسیار مهم درباره مسئولیت این است که اجباری برای پذیرش درخواست وجود نداشته و درواقع مسئولیت، انتخابی آگاهانه است، درست مثل قراردادی نانوشته که همه اجزای آن برای طرفین مشخص است.

پذیرفتن مسئولیت همچنین نباید بااحساس گناه یا بدهکاری یا اعمال زور و مبارزه همراه باشد، بلکه باید بدون فشار مالی یا عاطفی مطرح شود. اگر فردی احساس کند بازور او را مجبور به انجام کاری کرده‌اند، ممکن است خود او هم‌چنین روشی را در پیش بگیرد، یعنی علاوه بر نپذیرفتن آن مسئولیت، سعی کند از طریق زورگویی یا لجبازی به خواسته‌های خود برسد.                                                          

انواع مسئولیت پذیری

به‌طورکلی می‌توان دو نوع مسئولیت‌پذیری را مشخص کرد:

 ۱-مسئولیت‌پذیری شخصی

 ۲- مسئولیت‌پذیری اجتماعی.

 مسئولیت‌پذیری شخصی و خانوادگی، وظایف شخصی اولیه‌ای هستند که بیشتر کودکان خودشان در سنین پایین انجام می‌دهند، مثل مسواک زدن، شستن دست‌ها و لباس پوشیدن.

برخی والدین انجام این وظایف را کافی می‌دانند، اما باید به کودکان وظایفی درباره کارهای خانه نیز محول کرد تا علاوه بر مسئولیت‌پذیری شخصی و خانوادگی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی را نیز بیاموزند و در مقابل دیگران احساس مسئولیت داشته باشند.

آموزش مسئولیت پذیری را از چه زمانی باید شروع کرد؟

برای آموزش مسئولیت‌پذیری، هیچ‌گاه زود نیست. همان‌طور که گفته شد یکی از روش‌های مؤثر آموزش مسئولیت‌پذیری کودکان، واگذار کردن کارهای روزمره به آن‌هاست. کودکان دو، سه و چهارساله عاشق کمک کردن هستند! پس‌ازاین ویژگی آن‌ها استفاده کنید و آن‌ها را دست‌کم نگیرید. البته در این زمینه، مرحله رشدی کودک و کارهایی را که می‌تواند انجام دهد در نظر داشته باشید. به‌عنوان‌مثال کودکان در سن دوسالگی قادرند لباس‌های کثیف را در سبد رخت‌شویی بریزند، اسباب‌بازی‌ها را پس از بازی جمع‌آوری و هنگام شست و شوی لباس‌ها به کمک شما لباس‌های تیره را از لباس‌های روشن جدا کنند. در سن سه‌سالگی نیز قادرند جوراب‌های شسته شده را با کمک رنگ و شکلشان جفت کنند، به یک گیاه آب دهند، چیزی را که زمین می‌ریزد پاک کنند و ظرف خود را از روی میز جمع کنند. در سن چهارسالگی نیز باید قادر باشند ظرف‌ها، قاشق‌ها و دستمال‌سفره‌ها را روی میز بچینند، حوله‌ها را تا کنند، گردگیری کنند، در مرتب کردن رختخواب خود کمک کنند؛ بنابراین می‌توانید با توجه به توانایی فرزندتان، از همین سنین اقدام به دادن وظایف خانه به آن‌ها کنید.     

چگونه باید وظایف خانه را به عهده کودکان گذاشت؟

کارهای منزل ازنظر والدین کارهایی کوچک و تکراری هستند که همیشه در خانه انجام می‌شوند، اما در نظر بسیاری از کودکان این کارها بسیار مشکل و ناخوشایندند و معمولاً با بحث‌وجدل‌های زیادی همراه است. برای واگذاری کارهای منزل به کودکانتان نکات زیر را در نظر بگیرید.                                         

۱-کودکان را دست کم نگیرید:

اغلب والدین کارهایی را که کودکان قادر به انجامشان هستند پایین‌تر از حد واقعی در نظر می‌گیرند. آن‌ها حتی ممکن است کارهایی را برای کودکانشان انجام دهند که خود آن‌ها به‌خوبی قادر به انجامش هستند.

۲-وظایفی را واگذار کنید که متناسب سن کودک باشد:

اگر وظیفه‌ای که به او می‌دهید برای سنش مشکل باشد، ناامید و دل‌زده خواهد شد؛ اما اگر کارها طوری باشند که کودک از عهده انجام آن‌ها به‌خوبی برآید، به‌این‌ترتیب تشویق می‌شود و می‌خواهد کارهای بیشتری انجام دهد.

۳-به خاطر داشته باشید کلید کار سادگی است:

کودکان خردسال عادت دارند به محدوده کوچکی توجه کنند؛ بنابراین انجام کارهایی را به او بسپارید که در یک محدوده کوچک باشد تا او را خسته نکند.                                             

۴-دقیقا مشخص کنید انتظار دارید چه کاری انجام بدهد :

درواقع به او نشان دهید چگونه این کار را انجام دهد.

۵- تا جایی که ممکن است کارهای او را اصلاح نکنید :

تصحیح کردن، ناخودآگاه این پیام را به کودک منتقل می‌کند که تلاشش به‌اندازه کافی خوب نبوده است؛ بنابراین به‌جای توجه به مقدار کاری که انجام داده است، به تلاشش توجه کنید و از سرزنش کردن او نیز بپرهیزید. سرزنش کردن سبب می‌شود کودک تصور کند هرگز نمی‌تواند شمارا راضی نگه دارد بنابراین دست از تلاش برمی‌دارد. به یاد داشته باشید باگذشت زمان، کودک در کارهایش مهارت پیدا می‌کند، بر آن‌ها مسلط می‌شود و از عهده انجام کارها بهتر برمی‌آید.                                        

۶- به جای جملات منفی از جملات مثبت استفاده کنید :

مثلاً به‌جای «اگر لباس‌های مهمانی را درنیاوری...» از این عبارت استفاده کنید «اگر می‌خواهی بازی کنی اول باید لباس‌های مهمانی را درآوری.» بدین ترتیب اگرچند بار این جملات را تکرار کنید، انجام این کارها برای کودک به شکل عادت درمی‌آید و دیگر نیازی نیست کارها را مرتب به او یادآوری کنید.             

۷- عواقب اشتباه یا سهل انگاری را بپذیرد :

کودک باید از انتخاب خود درس بگیرد؛ بنابراین کاری کنید عواقب سهل‌انگاری یا اشتباهش را بپذیرد. به‌عنوان‌مثال اگر کودک از جمع‌کردن اسباب‌بازی‌هایش در اتاق پذیرایی سرباز می‌زند، اسباب‌بازی‌ها به مدت دو روز از دسترس او دورنگه داشته شوند، اگر لیوان شیر را می‌ریزد، به او دستمالی برای تمیز کردن داده شود یا اگر به خاطر اتلاف وقت سرویس را از دست می‌دهد، با اتوبوس به مدرسه برود.         

۸- در هر شرایطی خونسردی خود را حفظ کنید :

بروز خشم و عصبانیت فقط کارها را دشوارتر می‌کند. اگر فرزندتان تمایل ندارد کاری را انجام دهد، به‌طور واضح و فقط یک‌بار دیگر کاری را که قرار بوده انجام دهد به او یادآوری کنید. بهتر است این یادآوری نیز همراه با شوخی باشد. مثلاً بگویید «لباس‌های ریخته شده کف اتاق صدایت می‌کنند. کی می خوای جواب شون رو بدی؟!» در مواقعی نیز که فرزندتان کارها را با شلوغ‌کاری انجام می‌دهد، به‌جای بروز خشم، برای او مشخص کنید این شلوغ‌کاری‌ها فقط برای یک‌بار قابل‌تحمل‌اند و برای بار دوم تنبیه (غیر فیزیکی) در پی خواهند داشت.                                                                                                       

۹- تاکید کنید در قبال انجام کارهایش پاداشی دریافت نخواهد کرد :

کودک باید بداند مانند دیگر اعضای خانواده وظایفی دارد که باید انجام بدهد، بدون این‌که انتظار پاداشی داشته باشد. البته تشویق‌های کلامی را فراموش نکنید و رفتارهای پسندیده فرزندتان را جلوی خودش به زبان بیاورید. این کار باعث می‌شود با شور و شوق بیشتری دوباره آن کار را تکرار کند و در خاطرش ماندگار شود.

۱۰- با همسرتان هماهنگ باشید :

اگر تصمیمی گرفتید و از فرزندتان خواستید کاری را انجام بدهد، قاطعیت به خرج دهید و درباره قوانین خانه و انتظاراتتان از کودک، به‌صورت شفاف و واضح با او صحبت کنید.                                      

۱۱- فراموش نکنید خودتان الگوی خوبی برای آنها باشید :

اگر از فرزندتان می‌خواهید وسایلش را سر جایش بگذارد، خودتان باید در منزل این کار را انجام دهید و وسایلتان را در جای خود قرار بدهید.