اُتیسم چیست؟

دکتر فریبا قلعه نوی- مشاور کودک و نوجوان

اُتیسم چیست؟

اتیسم اختلالی عصب- رشدی است که در سه سال اول زندگی کودک نمایان می‌شود.

برخی از علائم عمومی اتیسم عبارت‌اند از:

•  فقدان ارتباط چشمی در زمان برقراری ارتباط

•  عدم درک صحیح از زبان بدن فرد مقابل

•  تکان دادن دست در زمان هیجان و یا حرکت‌های عجیب انگشت

•  علائم ناشی از اضطراب و ترس بدون دلیل موجه

•  عدم واکنش نسبت به صدا کردن نام خود

•  نقص در برقراری ارتباط و مشکل در تعاملات اجتماعی

•  بو کردن اشیا و آدم‌ها

•  عدم دل‌بستگی به والدین به‌خصوص مادر

•  غان و غون نکردن

•  رفتارهای کلیشه‌ای (مانند دور خود چرخیدن، بال‌بال زدن، تکان دادن دست جلوی چشم‌ها و ...)

•  بازی کردن بی‌معنی و بی‌هدف با اسباب‌بازی‌ها

•  تأخیر در گفتار و یا وجود گفتار نامناسب و ایجاد آواهای ناآشنا برای تحریک خود

•  وجود برخی مشکلات حسی مانند روی پنجه پا راه رفتن

•  تکان دادن خود در زمان نشستن و ایستادن 

نوزاد دارای این اختلال چندی پس از تولد متفاوت از سایر نوزادان به نظر می‌رسد. والدین معمولاً اولین کسانی هستند که متوجه تفاوت فرزندشان با سایر کودکان می‌شوند. در ابتدا ممکن است والدین عدم پاسخگويي كودك به محیط اطرافش را به ناشنوايي او نسبت دهند؛ اما گاهي متوجه می‌شوند كه فرزندشان مشکل شنوایی نداشته اما مانند ساير كودكان هم‌سنش نیز قادر به پاسخ‌دهی نيست. در این زمان بهتر است والدین به متخصص كودك كه درزمینه اختلالات دوران کودکی تجربه دارد، مراجعه نمایند. باید توجه داشت که داشتن علائم بالا به معنای اختلال اتیسم نیست اما بهتر است درصورتی‌که والدین چندین نمونه از این رفتارها را در کودکشان مشاهده کردند به متخصص مربوطه مراجعه کنند.

سن تشخیص

این اختلال از همان ابتدای رشد، علائمی را نشان می‌دهد، اما امروزه، از حدود ۱۸ تا ۲۴ ماهگی می‌توان علائم را تشخیص داد که البته اگر خیلی شدید باشد در زیر یک‌سالگی هم قابل‌تشخیص است. یکی از مشکلات مهم بر سر تشخیص به‌موقع و زودهنگام، وجود برخی از کلیشه‌های جنسیتی عاملی است. معمولاً والدین از دختران انتظار دارند به‌واسطه جنسیتشان، دخترانی ساکت و آرام باشند و عدم تمایل به برقراری ارتباط را ممکن است امری طبیعی بدانند، ولی این مسئله درباره یک دختربچه ۲ ساله به‌هیچ‌عنوان طبیعی نبوده و می‌تواند از علائم اتیسم باشد.

علت اتیسم:

بر اساس دیدگاه‌های موجود درباره سبب‌شناسی این اختلال می‌توان گفت که دانشمندان تاکنون نتوانسته‌اند علت بروز اختلال طیف اتیسم را به‌طور دقیق کشف کنند؛ هرچند آن‌ها به‌طور ناهماهنگی مشخص کرده‌اند که عوامل متعددی مانند عوامل ژنتیکی، وراثت، مشکلات محیطی، سبک زندگی و ... می‌توانند در بروز این اختلال نقش داشته باشند؛ اما آنچه نمایان است این است که این اختلال با انحراف در تحول طبیعی دستگاه عصبی (ارتباطات عصبی) در دوران اولیه رشد (کودکی) همراه است.

سطوح اتیسم

اختلالات اتیسم دارای سه سطح مختلف می‌باشد که از سطح یک تا ۳ به ترتیب علائم و اختلالات بیشتر شده و فرد دارای اختلال به همان نسبت نیازمند حمایت و مداخلات بیشتر است. به‌عنوان نمونه در سطح یک فرد دارای عملکردهای سطح بالا است، اغلب مشکل بیان و گفتار ندارد و صحبت می‌کند ولی به‌درستی متوجه منظور و زبان بدن دیگران نمی‌شود.  در این سطح فرد تنها نیازمند نظارت‌های دوره‌ای بوده ولی ممکن است در آینده دچار اختلالات دوقطبی و یا افسردگی شود. در اتیسم سطح ۲ علائم شدیدتر و حمایت‌ها بیشتر شده و در سطح ۳ به‌عنوان شدیدترین نوع اتیسم علائم به‌گونه‌ای است که توسط افراد عادی نیز وجود تفاوت محسوس و مشهود است.

کمک به بهبود شرایط فرد دارای اتیسم

 والدین و خانواده نزدیک افراد باید برای برقراری ارتباط بهینه آموزش ببینند؛  به‌گونه‌ای که در اکثر کشورهای پیشرفته پکیج‌های آموزشی مخصوص والدین، پدربزرگ و مادربزرگ و یا همسایه‌ها برای آموزش نحوه برخورد با افراد دارای اتیسم طراحی‌شده است. در حال حاضر پکیج آموزشی با همکاری سازمان بهزیستی با عنوان "روزنه" مخصوص والدین تهیه‌شده است که طی آن شیوه رفتار با کودک دارای اتیسم از برخورد و رفتار تا حمام کردن و غذا دادن و بازی آموزش داده‌شده است. والدین برای استفاده از این بسته و افزایش اثربخشی در مراقبت از فرزندان باید آموزش‌های لازم را طی کنند که به شیوه‌های مختلف و منعطفی به آن‌ها ارائه می‌شود.

از مهم‌ترین مداخلات در مواجهه با کودک اتیسم، مداخلات رفتاری، شناختی و آموزشی می‌باشد و بعدازآن، مداخلات توان‌بخشی مانند کاردرمانی، گفتاردرمانی و درنهایت مداخلات دارویی برای افراد دارای علائم اختلالات همراه انجام می‌شود. علاوه بر آن‌یک سری مداخلات ترکیبی ازجمله بازی‌درمانی، هنر درمانی نیز برای این کودکان به کار می‌رود.

برخی تکنیک‌های ارتباطی مؤثر با کودکان دارای اتیسم

جهت برقراری ارتباط با فرد دارای اتیسم باید از داده‌هایی استفاده شود که پردازش آن آسان باشد؛  چراکه پردازش کلامی این افراد بسیار سخت‌تر از پردازش تصویری آن‌هاست. به‌عبارت‌دیگر باید علائم و تکنیک‌هایی در سطح ادراک فرد دارای اتیسم طراحی و برای برقراری ارتباط استفاده شود تا درنهایت بتوان با یادگیری چند تکنیک ساده، به نحو مطلوب با آنان ارتباط برقرار کرد. با توجه به اینکه زبان صحبت با کودک دارای اتیسم متفاوت است، می‌بایست با یادگیری زبان مخصوص که اغلب عینی و بصری است، با کودک اتیسم ارتباط برقرار کرد.

نوع چیدمان و ظاهر اتاق فرد دارای اتیسم با سایرین متفاوت است؛  چراکه فرد دارای اتیسم نسبت به هر نوع محرک جزئی حساس شده و عکس‌العمل نشان می‌دهند.  بنابراین باید اتاقی ساده با رعایت برخی قاعده‌ها و دستورالعمل‌ها تهیه‌شده و از محرک‌های شلوغ در اتاق این کودکان استفاده نشود. مثلاً پرده اتاق یک کودک دارای اتیسم نباید رنگی و پر از طرح‌های کارتونی باشد، همچنین تخت خواب کودک نباید پشت به در باشد، چراکه اگر ناگهان و از پشت سر به این افراد نزدیک شوید، بسیار ترسیده و عکس‌العمل شدیدی بروز می‌دهند. همچنین دستورات گفتاری را نباید پشت سر مطرح کنید؛  چراکه باعث عصبانیت و واکنش تهاجمی آن‌ها می‌شود. در اصل با رعایت نکاتی بسیار ساده، می‌توان به ارتقای تعاملات و ارتباطات اجتماعی این کودکان کمک کرد.